Overleven in een veranderende wereld is een hele uitdaging voor onze grutto. Documentairemaker Ruben Smit (50) laat het zien in Grutto! – de reis van onze nationale vogel. We gingen met hem mee, op zoek naar beeld en geluid van een wolk grutto’s. ‘Het is allemaal tijdelijk.’
‘Ik versta de gruttotaal al een beetje’, zegt Ruben Smit. De filmmaker zit met twee camera’s in het hart van het vogelreservaat Skrok bij Easterein. Een gele zee van boterbloemen, met soms een zweempje rood van de veldzuring en wat plukjes lila van de pinksterbloemen. Smit was er deze ochtend razend vroeg bij om nog een keer te proberen beeld en vooral geluid vast te leggen van een wolk grutto’s die een hermelijn verjaagt. ‘Daar hebben ze een aparte alarmroep voor. Waar ze normaal ook naar elkaar toe vrij agressief zijn als ze kuikens hebben, trekken ze op zo’n moment samen ten strijde. Bijzonder om mee te maken.’
Even leek het te gaan gebeuren. ‘Ik zag iets, een zwarte schim. Ik denk dat het een bunzing was, al is het moeilijk iets te onderscheiden in deze gele vlakte. Hij was ook zo weer weg toen de vogels hem eenmaal in het vizier kregen.’
Tegenover zulke surroundexplosies van de gruttoluchtmacht zullen in zijn nieuwe film juist ook vertederende piepjes staan, belooft Smit. Die zijn vastgelegd met minimicrofoons in nesten, op het moment dat de kuikens uitkomen. ‘De moeder communiceert al heel zachtjes met ze terwijl ze nog in het ei zitten. En ze praten ook nog terug. Geniaal. Nooit gedacht dat dat zo mooi kon zijn.’
‘Je ontkomt er op zulke emotionele momenten bijna niet aan om menselijke eigenschappen toe te dichten aan dieren. Mijn hart breekt als ik zie hoe de eerste pul uit een nest van vier op ontdekkingstocht gaat en insectjes oppikt en dat dan zijn moeder zich omdraait en hem zachtjes roept. Als ze daarna hun kopjes tegen elkaar duwen, dan kijk je gewoon naar een moeder en een kind. Dan is zo’n grutto niet meer een dier uit een boekje, maar een individu, met een eigen karakter.’
Wie terugrekent ziet dat Ruben Productions ongeveer eens in de vier jaar een prominente bioscoopdocumentaire aflevert. Eind 2013 was er De Nieuwe Wildernis, over de Oostvaardersplassen, waarmee hij onder andere een Gouden Kalf won. In 2018 volgde WAD – Overleven op de grens van water en land. Op 7 juli is in Ede de première van Grutto! – de reis van onze nationale vogel.
Groot verschil met de vorige films is dat Smits’ team nu inzoomt op één soort, al speelt de mens ditmaal een belangrijke bijrol, vooral de boeren die hun land delen met de grutto. In Nederland volgden de filmers twee melkveemaatschappen: de ‘gangbare’ Van Ittersums in Mastenbroek en de bioboeren Van ‘t Klooster in de polder Arkemheen.
Smit: ‘Je kunt het verhaal van de grutto alleen vertellen als je ook naar de mensen kijkt, al moesten we echt met een loep zoeken naar twee boeren met verschillende bedrijfsvormen én veel grutto’s. Maar Wim van Ittersum is een echte liefhebber met plasdrassen en kruidenrijke percelen die toch ook voor dilemma’s komt te staan. Dat gras moet er wel een keer af. Dan zoeken ze ‘s ochtends eerst met een drone naar nesten en daarna klimmen boer en zoon op de trekker. Een geweldig beeld. De zoon maait heel langzaam, terwijl vader op de uitkijkt zit. En als-ie wat ziet, springt-ie uit de trekker. Zo redt-ie uiteindelijk toch een pak pullen.’
Hoewel de gevolgde boeren in Overijssel en Gelderland zitten, zijn veel filmbeelden geschoten in Friesland, de provincie waar een belangrijk deel van de Nederlandse grutto’s probeert te broeden. Het gedrag van de vogels is vooral opgenomen bij Wommels bij ‘skriezeboer’ Murk Nijdam en op Ameland, waar vogelbeschermer Jan de Jong de ploeg op sleeptouw nam. In het Lauwersmeergebied filmde Smits’ team de vogels die er samenkomen na het broedseizoen.
‘We zitten nu in Friesland in de mooiste tijd van het jaar, maar de rest van zijn leven is de grutto natuurlijk een buitenlander. Dat wij hem beschouwen als onze nationale vogel, is eigenlijk onterecht. Als-ie zou kunnen praten denk ik dat-ie de titel zou weigeren. ‘Waar in Nederland miljoenen worden gestoken in het overeind houden van de tanende populatie – tot 1100 euro per broedjaar – kunnen ze de vogel op sommige plekken in Afrika wel schieten. Letterlijk. ‘In Senegal wordt-ie vervloekt. Daar worden grutto’s met katapulten achternagezeten, omdat ze zich als een soort sprinkhanen op de pas gezaaide rijst en kiemplantjes storten.’
Probleem is dat veel vogels die voorheen vooral in de nazomer aankwamen, tegenwoordig maanden eerder in hun overwinteringsgebieden rondhangen. Als hun broedpogingen falen, is er geen reden om nog langer in Nederland te blijven. De vers ingezaaide rijst in Senegal is dan een makkelijke prooi, weet Smit.
Zijn team volgde de trekkende grutto’s ook naar de monding van de Somme in Frankrijk, de Spaanse Extremadura en het Taag-estuarium bij de Portugese hoofdstad Lissabon. Ook op deze plek – die in beeld is voor de aanleg van een omstreden luchthaven – eten de vogels op hun noordwaartse trek veel rijst, maar dan vooral de korrels die zijn achtergebleven na de oogst.
Niet lang na het succes met Wad, verdween Smit lange tijd van het toneel. Waar hij aanvankelijk een burn-out dacht te hebben, bleek eind 2019 dat hij in een diep dal was gesleurd door de ziekte van Lyme. Hij kreeg neuroborreliose, de variant die op de hersenen en het zenuwstelsel slaat en zich niet met antibiotica laat bestrijden. Waar of wanneer hij de gewraakte tekenbeet heeft opgelopen, weet hij niet. ‘Ik ben misschien wel tien jaar besmet geweest. Het zat in iedere cel.’
‘Het maakt mij angstig voor mijn eigen lichaam. Alle vertrouwen was weg. Ik kon en durfde op een gegeven moment niks meer. Ik was al bang om naar de supermarkt te gaan.’ Van de meeste klachten kwam Smit af door frequentietherapie. Dat is een alternatieve behandeling met geluidstrillingen die de foute bacteriën slopen, maar verder geen schade aanrichten. Bloedtests voor en na de behandeling toonden de effectiviteit aan, al is hij nog steeds niet helemaal de oude. ‘Ik ben geschrokken van de impact die het ook nu nog heeft. Het is er altijd. Anderhalf uur naar mijn eigen film kijken? Daar worden mijn hersenen doodmoe van.’
De consequentie is dat Smit maar een beperkt deel van de film waarvan hij het boegbeeld is zelf heeft geschoten. ‘Dat is jammer, maar mijn team heeft gelukkig veel werk overgenomen. Dat hebben ze goed gedaan.’Smits’ veldteam bestaat uit cameramensen Ruurd Jelle van der Leij (uit Oldeholtpade), Melchert zu Schlochtern en Lars Soering, plus geluidsman Olivier Nijs.
Dat de grutto het lang goed heeft gedaan in ons land, is mensenwerk, benadrukt Smit. ‘Vaak denken mensen dat het altijd zo geweest is als hier. Maar dat is zo gegroeid vanaf de late Middeleeuwen, toen we kwelders en uitgestrekte veenmoerassen hebben ingepolderd en omgevormd tot weide. Daarvoor zat hier misschien een enkele grutto, maar vooral ook tureluurs, wulpen en goudplevieren.’
‘Door de mens is de gruttodichtheid omhooggeschoten. En diezelfde mens helpt hem ook weer grotendeels het land uit. Het is zuur, maar het is allemaal tijdelijk. Maar laat dat geen argument zijn om dit allemaal maar om te zetten in heel intensief grasland met alleen maar grauwe ganzen.’
Hoe de oergrutto hier ooit moet hebben vertoefd, filmde Smits’ team in Estland. Cameraman Melchert Meijer zu Schlochtern kreeg twee jaar geleden in coronatijd bij uitzondering toestemming om er in een uitgestrekt hoogveenreservaat de vogels op te zoeken. ‘Dat gaat echt een eye-opener zijn. In een gebied zo groot als de halve provincie Utrecht moesten we vijf gruttoparen zien te vinden. Hier heb je in goede gebieden een koppel per hectare. Daar is het een paartje op 1000 tot 2000 hectare. Ik had niet durven dromen dat we dat zo mooi konden filmen. En dampalen heb je daar niet. Vogels zitten er in de top van grove dennen en berken.’
Wat er gebeurt als zulke oernatuur wordt omgevormd tot boerenland, onderzocht Smits’ team op IJsland, het domein van de IJslandse grutto. Deze ondersoort zit in de lift, in tegenstelling tot onze laaglandgrutto. ‘Daar doen ze nu wat we hier eeuwen geleden hebben gedaan, maar dan gestuurd door het klimaat. Doordat het steeds warmer wordt, is het groeiseizoen verschoven van drie naar vier maanden. Dat betekent dat het voor melkveehouders steeds interessanter is om moerasland om te zetten in grasland. Daarmee scheppen ze perfect gruttoland.’
In nog geen honderd jaar is de populatie er vertienvoudigd, van 5.000 naar 50.000 broedparen. ‘De keerzijde is dat de rosse franjepoot en de goudplevier moeten plaatsmaken.’ Smit, opgeleid als bosbouwecoloog, maakte dankbaar gebruik van de kennis die de afgelopen decennia is opgedaan in Zuidwest-Friesland door grutto-onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen, onder leiding van Jos Hooijmeijer uit Koudum en Theunis Piersma uit Gaast. Hij ging daarnaast te rade bij de Wageningse hoogleraar natuurbeheer David Kleijn.
Tegelijk kiest hij ervoor zijn publiek niet te bestoken met feiten en cijfers. ‘We moeten oppassen met het rationaliseren van onze natuur. Het werkt niet dat we voortdurend te horen krijgen dat het slecht gaat met de grutto. Dat er nog maar 30.000 broedparen over zijn en dat ze voor hun voortbestaan per paar toch 0.65 jongen moeten grootbrengen. Ik merk dat ik daar last van begin te krijgen. Dat ik ergens loop en denk: zouden ze hier wel genoeg kuikens halen? Er is zoveel meer om te laten zien en te vertellen over die vogel. Ik wil er ook van kunnen genieten dat ik er eentje zie wiekelen tegen een wolkenlucht.’
Het verhaal van de grutto is een mondiaal verhaal over onze omgang met de natuur zegt Smit. ‘Dat probeer ik te vertellen met beelden die ik nog nooit eerder heb gezien. Ik hoop dat mensen met gemengde gevoelens naar deze documentaire kijken. Dat die het verlangen naar romantiek van de weidevogels aanwakkert, maar ook realiteitszin over wat er gaande is.’
Die boodschap bewaart de filmmaker voor het einde. ‘Vlak voor de aftiteling laten we negen banners zien met feitelijke teksten over de grutto, over de ontwikkelingen in de landbouw en de ongelooflijke noodzaak om iets te doen. Ik hoop dat dat goed binnenkomt, zodat mensen nadenken over wat ze zelf kunnen doen.’ ‘Voor mij is de grutto het symbool voor een gebied waarin het gezond leven is. Nog geen kilometer hier vandaan produceert het landschap zoveel meer fijnstof, zitten er zoveel meer herbiciden en pesticiden in de bodem en is het water veel meer vervuild. Dat is zware industrie en daar worden mensen ziek van.’
‘Als je een weiland zonder grutto’s ziet, dan weet je ook dat er maar één soort regenworm zit en misschien een graspieper. Maar als ergens grutto’s zitten, dan heb je ook kieviten en tureluurs, kikkers en staafwantsen in het water, tig soorten zweefvliegen en misschien nog de argusvlinder.’ ‘Er gaat pas een andere wind waaien als wij doorhebben dat we anders moeten consumeren, met minder vlees, door melk en zuivel van goede komaf en groenten van een gezonde bodem. We hebben de politiek en de overheid nodig om te zorgen dat daar goede vergoedingen en regelingen voor boeren tegenover staan, en dat supermarkten een redelijke prijs vragen voor goede producten. Dit gaat over onze volksgezondheid.’
‘De tijd van eeuwige groei is voorbij. Alles is letterlijk uitgeput; het systeem, het ecosysteem, de bodems, het water, de dieren… Einstein zou hebben gezegd dat de mensheid sterft zodra er geen bijen meer zijn. Ik zeg: als er geen grutto’s meer zijn, dan gaat het ook slecht met ons.’
Bron: Dagblad van het Noorden (tekst door Cor de Boer), bekijk origineel artikel deel 1 + deel 2
