Project Vijfhuizen ‘fan swiet nei sâlt’

Home » Project Vijfhuizen ‘fan swiet nei sâlt’

Een geleidelijke overgang van het zoete binnendijkse land naar de zoute Waddenzee; dat is het project Vijfhuizen ‘fan swiet nei sâlt’ in een notendop. It Fryske Gea en Wetterskip Fryslân werken samen binnen dit project. Met als doel, impuls geven aan de natuurontwikkeling, vismigratie, waterveiligheid, landbouw en recreatie in Noord-Fryslân. It Fryske Gea is binnen dit project verantwoordelijk voor de buitendijkse natuurmaatregelen in Noard-Fryslân Bûtendyks. Vanaf het nieuwe gemaal Vijfhuizen maken wij een zoet-zout overgang naar de Waddenzee. Wetterskip Fryslân is verantwoordelijk voor de realisatie van het gemaal en de binnendijkse maatregelen.

Deze pagina geeft informatie over onderstaande werkzaamheden uitgevoerd door It Fryske Gea.

Werkzaamheden project Vijfhuizen in het Noarderleech:

Een zoet-zout gradiënt – brakke natuur
Versterken broedgelegenheid weidevogels en wadvogels
Behoud cultuurhistorie
Beweiding, veeveiligheid en bescherming tegen hoog water
Recreatie: beleving brakke natuur
Monitoring en verspreiding van kennis

Waarom project Vijfhuizen?

De rand van de Waddenzee
De randen van de Waddenzee zijn voor planten en dieren van levensbelang. Op deze kwelders vinden zij namelijk broedgelegenheid, voedsel en rust. Verschillende planten en dieren zijn zelfs gespecialiseerd in het leven in deze zilte omgeving, zoals de zeeaster, zeealsem en de kluut. De buitendijkse gebieden zijn alleen schaars. Waar vroeger het landschap van Noord-Friesland grotendeels bestond uit kwelder, rest nu nog een smalle reep. Rond 1600 lag er langs de kust zo’n 14.000 hectare aan kwelder. Hiervan is nog zo’n 3.000 hectare over, waarvan 2.000 hectare in Noard-Fryslân Bûtendyks ligt. It Fryske Gea beheert hiermee het grootste aaneengesloten kweldergebied in Europa.

De zeedijk een scherpe lijn tussen zoet en zout
De afname van de hoeveelheid kwelder is niet het enige probleem. Met de aanleg van de zoet-zout gradiënt en de bouw van het gemaal wordt ook een ander struikelblok opgelost. Er ontstaat dan een geleidelijke overgang tussen de zoute Waddenzee en het zoete binnenland. De overgang tussen het zoete binnenland en het zoute buitendijkse land is nu heel abrupt. De zeedijk splitst als het ware een gebied dat vroeger één geheel was in tweeën. Voor trekvissen is de abrupte overgang een groot probleem. Van nature trekken deze vissen tijdens hun leven van het binnenland naar de Waddenzee en ook andersom. Door de realisatie van de zoet-zout gradiënt wennen de vissen geleidelijk aan het nieuwe water en passeren veilig de zeedijk door middel van de vispassage in het gemaal.

1. Een zoet-zout gradiënt – brakke natuur

Een mengsel van zoet en zout water
Door de aanleg van dijken is in Nederland de natuur eigenlijk altijd zoet of zout. Een tussenvorm is er niet. In de zoet-zout gradiënt ontstaat straks een geleidelijke overgang met brak water. Vanaf het gemaal stroomt steeds zoet water richting de Waddenzee en dat water vermengt met het zoute water van de Waddenzee.

Honderdduizenden glasaaltjes liggen klaar
Uit tellingen blijkt dat er elk jaar honderdduizenden glasaaltjes bij Noard-Fryslân Bûtendyks klaarliggen om de ‘sprong’ over de zeedijk te maken. De jonge glasaaltjes willen namelijk naar het binnenland trekken om uiteindelijk op te groeien als paling. Op dit moment verspert de zeedijk alleen de ‘weg’. Met de aanleg van de zoet-zout gradiënt en het gemaal Vijfhuizen herstellen wij de natuurlijke levenscyclus van onder andere de paling.

2. Versterken broedgelegenheid weidevogels en wadvogels

Een veilige broedplek voor vogels
Vogels zoals de kluut, kievit, grutto, tureluur en visdief houden van de openheid van Noard-Fryslân Bûtendyks. Zij voelen zich het veiligst als zij ver kunnen kijken, zodat ze snel kunnen vluchten wanneer er een roofvogel aankomt. Wij maken het leven voor hun nog aangenamer door het terrein goed kaal te maken. It Fryske Gea doet dit door oud baggermateriaal – overblijfselen door het baggeren van greppels – te verwijderen.

Voedselrijke greppels
Als tweede maatregel worden de greppels gefreesd. Sommige greppels hadden niet meer voldoende diepte en daardoor liep het water niet goed weg. Wad- en weidevogels hebben baat bij greppels. In de voedselrijke greppels is het natter en kunnen ze met hun lange snavels makkelijker in de bodem prikken. Verder vinden ze hier schaduw en beschutting. Als laatste maatregel worden enkele vaarten uitgebaggerd. Hierdoor ontstaan er veilige broedplekken voor bijvoorbeeld de bergeend. Zij bouwen namelijk het liefst hun nest in de walkanten bij zo’n vaart.

3. Behoud cultuurhistorie

Oude greppelpatronen
Noard-Fryslân Bûtendyks kent een rijke historie. Je zou dat misschien niet verwachten, want het weidse en ruige gebied lijkt in eerste instantie leeg. Op het gebied van cultuurhistorie is hier veel te vinden. Zo vind je hier de oude patronen van de greppels, zomerdijkjes en vaarten. In het patroon zie je hoe vroeger steeds een stukje land werd ingepolderd. In Friesland zijn oude greppels en vaarten door de ruilverkaveling vaak verdwenen, maar It Fryske Gea maakt deze greppels weer zichtbaar door ze uit te frezen. Een andere maatregel in dit project is de ophoging van een oud sluisje en het verplaatsen van twee dobben.

Bommenonderzoek
Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Noard-Fryslân Bûtendyks een oefenterrein voor de Duitsers. In het gebied oefenden de piloten met het droppen van bommen. In het terrein lagen hiervoor verschillende bakens waarop de bommen werden gedropt. De Duitsers gebruikten overigens geen echte bommen met springstof, maar bommen gevuld met een soort kleurstof. Vanuit de bunker werden de vorderingen bekeken. Vooraf aan de aanleg van de zoet-zout gradiënt is er een uitgebreid bommenonderzoek gedaan in het gebied. Zo weet It Fryske Gea nu precies waar de projectielen liggen en kunnen wij veilig aan het werk. Eén van de bommen die daarbij gevonden is, word binnenkort tentoongesteld in het Kweldercentrum Noarderleech. Lees hier het verslag over de opgraving van de bommen.

4. Beweiding, veeveiligheid en bescherming tegen hoog water

Meer vogels, planten en insecten door beweiding
Door aanleg van de zoet-zout gradiënt is het mogelijk de beweiding te optimaliseren. It Fryske Gea doet dit door intensief contact te houden met de eigenaren van het vee, de inzet van een veiligheidssysteem en het realiseren van een kade om een zomerpolder.

In de zomerperiode wordt Noard-Fryslân Bûtendyks begraasd. De koeien, paarden en schapen houden de ‘grasmat’ kort en voorkomen dat het gebied volgroeid met grote pollen planten. Elke grazer eet het liefst zijn favoriete plant en hierdoor ontstaat er een gevarieerde plantengroei. De vele vogels zoals visdief, brandgans en tureluur profiteren van deze variatie en het kort begraasde land.

Veeveiligheid
Voor de begrazing werkt It Fryske Gea samen met de veehouders die de grond huren voor beweiding. Van 15 mei tot 15 oktober graast hier het vee, maar daarna is de kans op hoog water te groot. Ook in de zomerperiode kan een zomerpolder bij hoogwater overstromen en daarom worden de pachter via een speciaal veiligheidssysteem op de hoogte gehouden van de actuele waterstanden. Komt er extreem hoog water? Dan verplaatsen de eigenaren het vee naar een veilige polder.

Bescherming tegen hoogwater
Bij de aanleg van de zoet-zoutgradiënt wordt een kade om een zomerpolder verhoogd, zodat bij hoog water het vee hier veilig zal grazen. Daarnaast bouwen wij drie nieuwe vanghokken en extra drinkbakken.

5. Recreatie: beleving brakke natuur

Genieten van het uitzicht
Natuurliefhebber genieten straks van het weidse uitzicht op de zoet-zout gradiënt. Op sommige plekken lijkt de gradiënt een enorme rivier van 100 meter breed. Om de vele vogels niet te storen bouwt It Fryske Gea een speciaal kijkscherm. Achter het kijkscherm kunnen bezoekers genieten van het uitzicht over het water met daarin een speciaal vogelbroedeilandje.

Wandelroute
De wandelroute die vanaf het Kweldercentrum Noarderleech loopt, wordt deels verplaatst en loopt straks langs het kijkscherm.

6. Monitoring en verspreiding van kennis

Welk effect heeft de zoet-zoutgradiënt straks op de planten en dieren? It Fryske Gea heeft jarenlange ervaring met het omvormen van zomerpolders tot kwelders. Het aanbrengen van een zoete waterstroom vanaf het Friese vasteland is alleen nieuw. Door de aanleg van het nieuwe gemaal stroomt er zoet water richting de Waddenzee. Hierbij mengt het zoete water zich geleidelijk met het zoute water en ontstaat de zoet-zoutgradiënt.

Om straks te kunnen meten welk effect dit heeft op de natuur is de afgelopen jaren een nulmeting gedaan. Studenten van het Van Hall Instituut Leeuwarden hebben daar een grote bijdrage aan geleverd. Zij hebben bijvoorbeeld de aanwezige vissen en waterdiertjes op de kwelder en in het binnenland geïnventariseerd. Wij verwachten dat diverse trekvissen, zoals paling en stekelbaars positief reageren op de maatregelen. En natuurlijk veranderen ook de soorten planten en vogels die gebruik maken van het gebied. Misschien foerageren er straks veel meer lepelaars in de nieuwe slenk! Om dit te controleren meten wij de komende jaren de resultaten van de uitgevoerde maatregelen.

Contactpersonen

Bel 0512 – 38 14 48 en vraag naar één van onderstaande medewerkers.

– Planvorming: Chris Bakker
– Uitvoering: Jan Jelle Jongsma en Eelke Rijpkema

Samenwerking

Het project Vijfhuizen ‘fan swiet nei sâlt’ is een samenwerking tussen Wetterskip Fryslân, Provincie Fryslân, gemeente Ferwerderadiel en It Fryske Gea. Het Waddenfonds financiert hierbij grotendeels de realisatie van de zoet-zout gradiënt.

Planning

De werkzaamheden worden eind 2018 afgerond, waarbij twee weken gedurende het broedseizoen wordt doorgewerkt. Het monitoringprogramma loopt langer door.